اثر هاله ای چگونه بر قضاوت و تصمیم گیری های ما تاثیر می گذارد؟8 آذر 1400 0 رای

همه ما معمولا در برخورد اولی که با افراد یا پدیده‌ها داریم، براساس برداشت‌های خود ویژگی‌های مثبت یا منفی را به آن‌ها نسبت می‌دهیم، این اتفاق باعث می‌شود ما کل ابعاد شخصیتی آن فرد یا کل آن پدیده را بر مبنای همان برداشت اولیه، به صورت مثبت یا منفی قضاوت کنیم. به این تمایل اثر هاله ای گفته می‌شود.

بسیاری از ما این تجربه را داریم که در مواجه با فردی، نسبت به او احساس خاصی پیدا کنیم و سپس براساس همان احساس، کل شخصیت آن فرد را قضاوت کنیم. به این پدیده یا تمایل، اثر هاله ای (Halo Effect) می‌گوییم. تصور کنید یک روز صبح به محل کار خود می‌روید و متوجه می‌شوید همکار جدیدی به جمع شما اضافه شده، بعد از یک سلام و احوالپرسی نسبتا صمیمانه، با خود فکر می‌کنید: آدم خوب و مهربانی به نظر می‌آید. پس از مدتی به خود می‌آیید و متوجه می‌شوید، براساس همان برداشت اولیه (خوب و مهربان بودن او) در حال قضاوت درمورد کل ویژگی‌های شخصیتی او هستید؛ به نظر می‌رسد او فرد باهوش و مسئولیت‌پذیری باشد، از رفتارش مشخص است که بسیار منظم و دقیق است و… . درحالی که ممکن است واقعیت چیز دیگری باشد و همکار جدید، هیچ یک از این صفات را نداشته باشد.

در واقع این موضوع همان چیزی است که آن را به عنوان اثر هاله ای می‌شناسیم؛ قضاوت درمورد کل ویژگی‌های یک فرد (شی، اتفاق یا هر چیز دیگر) براساس نخستین برداشت‌ها و احساساتی که نسبت به آن داشته‌ایم. اگر دوست دارید با اثر هاله ای و تاثیرات آن در زندگی آشنا شوید، تا انتهای این مطلب همراه ما باشید.

اثر هاله ای چیست؟

اثر هاله ای یا خطا هاله ای (Halo Error) نوعی تعصب شناختی است که براساس آن، ما افراد یا اتفاقاتی که در زندگی با آن مواجه می‌شویم را بر مبنای همان برداشت اولیه که از آن‌ها داشته‌ایم، قضاوت می‌کنیم. این گرایش یا تعصب ذاتی در همه انسان‌ها وجود دارد؛ به عنوان مثال همه ما با دیدن یک فرد زیبا، گمان می‌کنیم که او باید فردی باهوش، توانمند و قوی باشد، در صورتی که بارها دیده‌ایم تمام یا دست کم بخشی از این تصورات اشتباه از آب در آمده است. یکی از شناخته‌شده‌ترین مثال‌ها در ارتباط با اثر هاله ای ،همان چیزی است که ما در سلبریتی‌ها مشاهده می‌کنیم. معمولا ما تصور می‌کنیم آدم‌های مشهور، همگی افرادی باهوش، مهربان و بسیار سطح بالا هستند اما در اولین برخورد نزدیکی که با آن‌ها داریم، متوجه می‌شویم بسیاری از تصورات ما اشتباه بوده و آن‌ها نیز مانند بسیاری دیگر از افراد عادی می‌توانند گاهی بدخلق، عصبی باشند!

واژه Halo یا هاله از یک مفهوم یا باور مذهبی ریشه می‌گیرد که براساس آن، افراد مقدس، هاله‌ای از نور بالای سر خود دارند که نشان از تقدس این افراد است. در بسیاری از نقاشی‌های مربوط به قرون وسطی، از جمله دوران رنسانس، این هاله دور سر مردان و زنان مقدس، دیده می‌شود. هدف از به تصویر کشیدن این هاله در نقاشی‌ها این است که ببیننده با دیدن آن، ناخودگاه قضاوت کند که این فرد، دارای صفات نیک بوده است. اما در بحث روانشناسی، موضوع کاملا فرق می‌کند، براساس تعریف روان‌شناسان، اثر هاله ای به این معنی است که نسبت دادن یک ویژگی مشخص به فردی در همان برخورد اول، باعث شکل‌گیری یک ذهنیت کلی درمورد آن فرد می‌شود.

اهمیت شناخت این اثر

شناخت اثر هاله ای چه کمکی می‌تواند به ما بکند؟ نگه داشتن همان تصور خوب اولیه، حتی به اشتباه یا گذشتن از آدم‌ها و اتفاقات، صرفا به دلیل آنکه همان ابتدا حس خوبی نسبت به آن‌ها پیدا نکردیم، چه تاثیراتی می‌تواند بر زندگی ما و سایر افراد بگذارد؟ اثر هاله ای اصولا یک پدیده مخرب و یک گرایش رفتاری اشتباه است و در نتیجه می‌تواند باعث ایجاد خطا شود. آگاه نبودن از اثر هاله ای می‌تواند باعث شود ما با برداشت اشتباه درمورد دیگران، فرصت‌ها را از آدم‌ها بگیریم یا با دادن فرصت به آن‌ها، خود دچار مشکلاتی شویم.

اثر شاخ چیست؟

گاهی در کنار اثر هاله ای، مفهومی به اسم اثر شاخ (Horn Effect) نیز مطرح می‌شود. اثر هاله ای به صورت کلی در ارتباط با ویژگی‌های مثبت و تاثیرات مثبت به کار می‌رود اما می‌دانیم که همیشه به این شکل نیست و ویژگی‌ها و خصوصیات منفی هم باعث شکل‌گیری ذهنیت و رفتار منفی می‌شوند. به همین دلیل برای تفکیک این دو واکنش از هم، برای اثرات منفی از عبارت اثر شاخ استفاده می‌شود که به شکل دافعه آن اشاره دارد.

تاریخچه خطای هاله ای

اثر هاله ای نخستین بار چه زمانی و بر چه اساس مطرح شد؟ این اثر نخستین بار در مقاله‌ای که توسط روانشناسی به نام ادوارد ثورندیک (Edward Thorndike) انتشار یافت، عنوان شد. او برای اثبات فرضیه‌ای که بر این اساس ساخته بود، آزمایشی طراحی کرد و آن را با کمک افسران ارتش اجرا کرد. او از افسران ارشد ارتش خواست تا ویژگی‌های مختلف سربازان خود را ارزیابی کنند، این ویژگی‌ها عبارت بودند از توان مدیریتی سربازان، زیبایی و جذابیت ظاهری آن‌ها، هوش، میزان وفاداری و همچنین میزان قابل اعتماد بودن آن‌ها. هدف ثورندیک این بود که ببیند چطور یک ویژگی می‌تواند بر تصمیم‌گیری درمورد سایر ویژگی‌ها تاثیر بگذارد. پس از آن‌که آزمایش به اتمام رسید، ثورندیک متوجه شد پیدا کردن یک ویژگی مثبت در یک سرباز، باعث شکل‌گیری یک ذهنیت کلی مثبت از او برای افسر مافوقش شده و برعکس، یافتن یک ویژگی منفی در سرباز باعث شکل‌گیری یک ذهنیت کلی منفی درمورد آن سرباز در ذهن افسر شده است. به طور مثال اگر سربازی ظاهر زیبایی نداشت، ناخودگاه این تصور ایجاد می‌شد که او توان مدیریتی، میزان وفاداری و هوش پایینی دارد.

چرا چنین پدیده‌ای رخ می‌دهد؟ به چه دلیل یافتن یک ویژگی مثبت یا منفی در یک فرد، باعث شکل‌گیری اثر هاله ای مثبت یا منفی می‌شود؟ محققان تلاش‌های زیادی کرده‌اند تا علت بروز اثر هاله ای را پیدا کنند. آن‌ها متوجه شده‌اند، زیبایی و جذابیت ظاهری در شکل‌گیری یک ذهنیت کلی مثبت، نقش ویژه‌ای دارد. تاکنون مطالعات مختلفی صورت گرفته که نشان داده است زمانی که ما یک ویژگی مثبت به فرد یا پدیده‌ای اطلاق می‌کنیم، ناخودگاه این تمایل در ما ایجاد می‌شود که ویژگی‌های مثبت بیشتری به او نسبت دهیم. میزان اهمیت و جدیت اثر هاله ای در یکی از این مطالعات به خوبی نشان داده شده است؛ براساس این مطالعه، افرادی که جذابیت ظاهری بیشتری دارند، در دادگاه‌ها نسبتا به میزان کمتری مقصر تلقی می‌شوند و قضاوت‌ها به صورت ناخودگاه به سمت بی‌گناه جلوه دادن آن‌ها تمایل پیدا می‌کند. درحقیقت زیبایی ظاهری افراد باعث ایجاد خطا در قضاوت شده بود.

بهرحال آنطور که مشخص است اثر هاله ای می‌تواند مانند یک شمشیر دو لبه عمل کند. در برخی مطالعات اثبات شده افرادی که تمایل دارند ویژگی‌های مثبت به دیگران نسبت دهند، این تصور را نیز دارند که این افراد تلاش می‌کنند از جذابیت‌های خود در جهت گول زدن دیگران یا سوءاستفاده از آن‌ها بهره ببرند.

تاثیرات اثر هاله ای

تحقیقات نشان داده که اثر هاله ای می‌تواند بر بخش‌های مختلف زندگی ما اثرگذار باشد و به انتخاب‌ها و تصمیم‌گیری‌های ما جهت دهد. همانطور که پیش‌تر اشاره کردیم، آگاه بودن از وجود اثر هاله ای اهمیت زیادی دارد، زیرا در این صورت می‌توانیم درمورد افراد، اتفاقات و پدیده‌هایی که در زندگی با آن مواجه می‌شویم برخورد منطقی‌تر داشته باشیم و از بروز خطاها و مشکلات زیادی جلوگیری کنیم. در ادامه به بررسی تاثیرات اثر هاله ای بر بخش‌های مختلف زندگی می‌پردازیم.

اثر هاله ای در تحصیلات

مطالعات نشان داده است که خطای هاله ای می‌تواند در مسائل تحصیلی نیز اثرگذار باشد. بر اساس این مطالعات، معلمان بر مبنای برداشتی که از شخصیت دانش‌آموزان داشته‌اند، با آن‌ها رفتار می‌کنند. به طور مثال آن‌ها با دانش‌آموزانی که ظاهر بهتری دارند، مهربان‌تر برخورد می‌کنند. این موضوع حتی می‌تواند جدی‌تر از این باشد، ممکن است معلم در برخورد اول با یک دانش‌آموز برداشت کند که او از هوش نسبتا پایینی برخوردار است و بر همین اساس به او توجه بیشتر یا توجه کمتری کند. درحالی که این احتمال وجود دارد که در برخورد اول او با دانش‌آموز صرفا یک سوتفاهم اتفاق افتاده باشد (به طور مثال دانش‌آموز خجالت کشیده) و اتفاقا از هوش خوبی هم برخوردار باشد.

در یک مطالعه دیگر، نمرات بیش از ۴۵۰۰ دانشجو مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته تا مشخص شود، اثر هاله ای تا چه میزان بر نمرات و وضعیت تحصیلی آن‌ها تاثیرگذار است. در این مطالعه، تعدادی دانشجو انتخاب شدند و براساس تصویر کارت شناسایی‌شان (زیبایی ظاهری) امتیازی بین ۱ تا ۱۰ دریافت کردند که نمره ۱۰ نشان‌دهنده بیشترین زیبایی و نمره ۱ نشان‌دهنده کمترین زیبایی بود. سپس این افراد براساس امتیازی که از چهره خود دریافت کردند به ۳ گروه، زشت، متوسط و زیبا تقسیم شدند. پس از آن محققان به بررسی نمرات دانشجویان و مقایسه آن‌ها در کلاس‌های حضوری و کلاس‌های آنلاین پرداختند. نتیجه حاصل تامل‌برانگیز بود! براساس این مطالعه مشخص شد دانشجویانی که در گروه افراد «زشت» رده‌بندی شده بودند، در کلاس‌های آنلاین (که از تصویر کارت شناسایی آن‌ها استفاده شده بود) به طور چشمگیری نمرات کمتری نسبت به نمرات کلاس‌های حضوری دریافت کرده بودند.

این مطالعات اثبات کرد یک ویژگی مشخص (زیبایی چهره) تا چه میزان می‌تواند بر ساخت ذهنیت کلی درمورد افراد و رفتار با آن‌ها بر همان اساس تاثیرگذار باشد. البته در مطالعه دیگری که در همین زمینه انجام شد نیز مشخص شد که معلمانی که رفتار گرم و صمیمانه‌ای با دانش‌آموزان دارند، از سوی دانش‌آموزان اغلب به عنوان معلم‌های مهربان، دوست داشتنی و باهوش امتیازدهی می‌شوند.

اثر هاله ای در محل کار

اثر هاله ای به شکل‌های مختلفی می‌تواند در برداشت دیگران از شخصیت و توانایی‌های ما در محیط کار تاثیرگذار باشد. به طور مثال متخصصین گفته‌اند که اثر هاله ای یکی از تاثیرگذارترین فاکتورها در ارزیابی افراد در محل کارشان است. بر این اساس، سوپروایزرها در ارزیابی توانایی‌ها و صلاحیت کارکنان خود معمولا بیش از آنکه به تمام ویژگی‌های شخصیتی آن‌ها توجه کنند، تنها به یک یا دو مورد از برجسته‌ترین ویژگی‌های آن‌ها توجه می‌کنند و ارزیابی نهایی خود را براساس همان چند ویژگی انجام می‌دهند. به طور مثال سوپروایزر ممکن است براساس یک ویژگی مثبت در یکی از کارکنان خود، به طور ناخودگاه ضعف‌ها و نقص‌های عملکرد او را نادیده بگیرد و در ارزیابی، امتیاز بالایی به او بدهد. نتیجه اثر هاله ای به اینجا ختم نمی‌شود، درحقیقت می‌توان این اثر را تشبیه کرد به دایره‌هایی که پس از پرتاب یک سنگ به درون آب، بر روی آن ایجاد می‌شوند و هر دایره دایره بعدی را ایجاد می‌کند. در اینجا نیز دادن امتیاز بالا (تحت تاثیر اثر هاله ای) به یک کارمند، باعث می‌شود سایر کارمندان نیز تحت تاثیر این رفتار قرار بگیرند و آن‌ها نیز به عملکرد و مهارت‌های آن فرد امتیاز بالایی بدهند.

اثر هاله ای حتی می‌تواند بر میزان درآمد آدم‌ها نیز تاثیرگذار باشد، براساس مقاله‌ای که در ژورنال روانشناسی اقتصاد منتشر شده، اثبات شده است که در بین کارکنان رستوران‌ها و کافه‌ها، آن‌هایی که چهره جذاب‌تری دارند نسبت به همکاران خود که از زیبایی کمتری برخوردار هستند، به طور متوسط سالانه ۱۲۰۰ دلار انعام بیشتری دریافت می‌کنند. البته تاثیر اعتماد به نفس نیز در این میان بررسی شده است، مطالعات نشان داده‌اند که افراد خوش قیافه به دلیل داشتن اعتماد به نفس بیشتر، درآمد و رفاه بیشتری نیز دارند.

اثر خطای هاله ای حتی در موضوع استخدام افراد نیز مشاهده شده است، براساس بررسی‌های انجام شده، متقاضیانی که ظاهر جذاب‌تری دارند در روند استخدام، بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند و این برای آن‌ها یک راز موفقیت محسوب می‌شود. درحقیقت، ظاهر جذاب این افراد باعث می‌شود کارفرما به صورت ناخودآگاه تصور کند این فرد دارای هوش، نظم، توان مدیریتی و مسئولیت‌پذیری بیشتری است و در نتیجه شانس بیشتری برای استخدام به آن‌ها بدهند.

اثر هاله ای در مارکتینگ

بازاریابی یکی دیگر از بخش‌هایی است که اثر هاله ای در آن تاثیر زیادی دارد و این اثر نیز به خوبی مشهود است، البته این پدیده در بخش مارکتینگ به عنوان یک ابزار مثبت مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بحث مارکتینگ به شکل‌های مختلفی می‌توان از اثر هاله ای بهره برد. به طور مثال، برای جلب توجه مخاطبین و ایجاد یک تاثیر مثبت می‌توان از افرادی استفاده کرد که چهره جذاب و زیبایی دارند، حضور گسترده سلبریتی‌ها و اینفلوئنسرها در بخش تبلیغات که در حال حاضر بسیار مورد توجه برندها قرار گرفته است نیز تحت تاثیر همین موضوع است. دیده شدن نام یک برند در کنار اسم یا چهره افراد محبوب به صورت ناخودگاه باعث به وجود آمدن یک ذهنیت کلی خوب درمورد آن محصول یا برند خاص می‌شوند و مشتریان را به سمت آن جذب می‌کند.

چطور از پیامدهای منفی خطای هاله ای جلوگیری کنیم؟

آگاه شدن نسبت به وجود چنین اثری و تاثیرات آن بر تصمیمات و رفتار ما تا حد زیادی می‌تواند باعث شود ما آنچنان تحت کنترل این اثر قرار نگیریم. به صورت کلی، شکل منفی اثر هاله ای یا اثر شاخ این است که بیشترین آسیب‌ها و خطاها را ایجاد می‌کند. درواقع ما به دلیل آنچه که از ظاهر افراد برداشت کرده‌ایم یا برداشت نادرستی که از یک شرایط مقطعی کرده‌ایم، فرصت‌های زیادی را از افراد می‌گیریم.

برای مثال یک دانش آموز ممکن است در روز اول کلاس دچار استرس یا خجالت شده باشد و نتواند تواناهایی واقعی خود را به معلمش نشان دهد، یک فرد ممکن است علیرغم نداشتن چهره‌ای زیبا، از هوش یا خلاقیت بالایی برخوردار باشد، گرایش‌های مذهبی، ویژگی‌های قومیتی، جهت‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی افراد نباید ملاکی برای برچسب زدن به شخصیت کلی افراد باشند، یک اتفاق منفی در ابتدای روز، نباید ذهنیت ما را درمورد کل روزی که پیش رو داریم منفی کند. ما باید به آنچه که می‌بینیم، فکر، برداشت و تصور می‌کنیم، آگاه باشیم. این به ما کمک می‌کند تصمیم‌گیری‌های عاقلانه و منصفانه‌تری داشته باشیم.

آدم ها را از پس هاله دور سرشان ببینیم!

اثر هاله ای می‌تواند ما را از واقعیت دور کند و باعث ایجاد برداشت‌ها و تصورات غلط از افراد یا اتفاقات زندگی‌مان شود، به همین دلیل است که آگاهی نسبت به وجود چنین پدیده‌ای، برای جلوگیری از تصمیم‌گیری‌های اشتباه، موضوع بسیار مهمی است. اثر هاله ای در موارد بسیاری می‌تواند باعث شود ما دچار مشکل شویم یا برای دیگران مشکلاتی ایجاد کنیم. به عنوان مثال به خاطر یک برداشت و تصور اشتباه، فرصتی را از کسی بگیریم یا برعکس، به خطا فرصتی به کسی بدهیم و خود را دچار دردسر کنیم. البته اثر هاله ای در شرایطی می‌تواند تاثیرات مثبتی داشته باشد، به طور مثال در بازاریابی که در آن از اثر هاله ای به عنوان یکی از بهترین تکنیک های جذب مشتری استفاده می‌شود اما می‌دانیم که این اثر همیشه تاثیرات مثبت ایجاد نمی‌کند.

ظاهر آدم‌ها، خصوصیات اخلاقی و رفتار آن‌ها، به‌خصوص در برخورد اول می‌تواند تاثیر زیادی بر روی فرد طرف مقابل‌شان بگذارد، این موضوع را نه می‌توان انکار کرد و نه می‌توان با این اثر مقابله کرد. اثر هاله ای یا اثر شاخ به صورت ناخودگاه در افراد ایجاد می‌شود اما موضوع مهم این است که این تاثیر نباید ما را از تصمیم‌گیری درست یا رفتار صحیح و منصفانه با آدم‌ها دور کند. آدم‌ها ورای سیگنال‌هایی که در برخورد اول به ما می‌دهند، می‌توانند چهره دیگری داشته باشند، چهره‌ای که می‌تواند مبنای بهتری برای رفتار و برخورد با آدم‌های طرف مقابل‌مان باشد. تا به حال برایتان پیش آمده تحت تاثیر برداشت اولی که از فردی داشتید، درمورد او دچار اشتباه شوید؟ لطفا نظرات و پیشنهادات خود را با ما و همراهان همیار آکادمی در زیر همین پست به اشتراک بگذارید.